Qanunlar

Nyuton qanunları

Birinci qanun ətalət prinsipinə aiddir. Bu yalnız ətalətli sistemlərdə mövcuddur və ilk dəfə olaraq 1638-ci ildə Qalileo Qaliley tərəfindən tərtib edilmişdir: Əgər cismə heç bir qüvvə təsir etmirsə, ya sükut vəziyyətində qalır, ya da öz sürətini saxlayır.

Nyutonun ikinci qanunu – hərəkətin differensial qanunu maddi nöqtəyə qoyulan qüvvə və onun təcili arasındakı əlaqəni göstərir.

Bu qanuna əsasən ətalət hesablama sistemində maddi nöqtənin aldığı təcil əvəzləyici qüvvə ilə düz, onun kütləsi ilə isə tərs mütənasibdir.

• ${\displaystyle {\vec {a}}}$ = ${\displaystyle {\vec {F}}/m}$

burada, ${\displaystyle {\vec {a}}}$ — cismin təcili, ${\displaystyle {\vec {F}}}$ — cismə təsir edən qüvvə, m — cismin kütləsidir.

Və ya daha məlum formada:

• ${\displaystyle {\vec {F}}}$ = ${\displaystyle m{\vec {a}}}$ və ya ${\displaystyle {\vec {F}}\cdot t=\Delta {\vec {p}}}$, p — cismin impulsudur.

Əgər cismə bir neçı qüvvə təsir edirsə, onda Nyutonun ikinci qanunu belə yazılır:

• ${\displaystyle \sum _{i=1}^{n}{\vec {F_{i}}}=m{\vec {a}}}$ və ya ${\displaystyle t\cdot \sum _{i=1}^{n}{\vec {F_{i}}}=\Delta {\vec {p}}}$, p — cismin impulsudur.

Cismin kütləsi zamandan asılı olaraq dəyişərsə, onda Nyutonun ikinci qanununu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: cismin impulsunun dəyişməsi ona təsir edən qüvvəyə bərabərdir.

• ${\displaystyle {\frac {d(m{\vec {v}})}{dt}}={\vec {F}}}$

burada, ${\displaystyle m{\vec {v}}}$ — cismin impulsu, t — zaman, ${\displaystyle {\frac {d}{dt}}}$ — isə zamanın törəməsidir. Nyutonun ikinci qanunu yalnız işıq sürətindən kiçik sürətlər və ətalətli sistemlər üçün düzgündür.

Üçüncü qanun qarşılıqlı təsirə əsaslanır:İxtiyari iki cismin qarşılıqlı təsir qüvvələri modulca bərabər,istiqamətcə əksdir.Yəni, qüvvə əks qüvvə yaradır.

${\displaystyle \mathbf {F} _{A\to B}=-\mathbf {F} _{B\to A}}$

Huk qanunu-Elastik deformasiyalarda yaranan elastiklik qüvvəsi cismin uzanması ilə düz mütənasibdir. 

                                                     Fel = − k Δx

Paskal qanunu-Qapalə qabdakı maye və qazlar xaricdən göstərilən təzyiqi dəyişmədən bütün istiqamətlərə bərabər ötürür.

Ümumdünya cazibə qanununun : cisimlər bir-birinə, modulu onların kütlələri hasili ilə düz, onların arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvə ilə cəzb olunur:

                                           F_caz=G×m₁m₂/r²

Arximed qanunu-Arximed qüvvəsi mayeyə batırılmış cismin sıxışdırdığı mayenin çəkisinə bərabərdir.

Amper qanunu — elektrik cərəyanı elementində maqnit sahəsinin göstərdiyi mexaniki təsir qüvvəsini müəyyən edən qanun. Maqnit sahəsinin cərəyanlı naqilə etdiyi təsir qüvvəsi (F) maqnit sahəsinin induksiyası B, naqilin uzunluğu L, naqildən keçən cərəyan şiddəti İ və naqil ilə maqnit sahəsinin induksiya vektoru arasındakı a bucağının sinusu ilə düz mütanəsibdir.

Bernulli qanunu — boruda axan qazın (və ya mayenin) təzyiqi onun axın sürəti kiçik olan kəsiklərdə böyük, axın sürəti böyük olan kəsiklərdə isə kiçik olur.

${\displaystyle {\tfrac {\rho v^{2}}{2}}+\rho gh+p=\mathrm {const} }$

Boyl-Mariott qanunu — termodinamikanın əsas qanunlarından olub, bir-birilərindən xəbərsiz ilk dəfə 1662-ci ildə Robert Boyl, 1676-cı ildə Edmom Mariott tərəfindən kəşf edilmişdir.

Boyl-Mariott qanununda deyilir:

Sabit temperaturda verilmiş kütləli ideal qazın təzyiqinin həcminə hasili sabit qalır

Riyazi olaraq aşağıdakı düstur ilə ifadə olunur.

${\displaystyle pV=\mathrm {const} ,}$

${\displaystyle p}$ — qazın təzyiqi; ${\displaystyle V}$ — qazın həcm Eksperimentdə qanunu yoxlamaq üçün manometrdən istifadə edirlər. 2 m hündürlüklü şkalaya iki hərəkətli bir biri ilə rezin boru ilə əlaqələndirilmiş şüşə boru bərkidilir. Sol boru şüşə kranla bağlanır, sağ açıq qalır. Kran açıq olduqda hər iki borudakı civə eyni səviyyəli olur. Sol boru kranı bağlandıqda isə boruda bir qədər hava qalmış olur; manometrin sağ dizini havaya qaldırdıqda sol dizdə hava sıxılmış olur. Civə sütunlarının müxtəlif səviyyələri müvafiq atmasfer təzyiqlə qapalı havalı doruya təzyiq edir. Boyl-Mariott və Gey-Lüssaka qanunlarından

p1V1 / Т1 = p2V2 / Т2 – ideal qaz halının düsturu alınır. İdeal qaz - qaz qanununun tətbiqi mümkün olan doymuş qaz halına deyilir. Bu qanun əsasən ideal qazlara şamil edilir.

V1 = V2, onda p1 : p2 = Т1 : Т2

Tam mexaniki enerjinin saxlanması qanunu : ağırlıq qüvvəsi və yaxud elastiklik qüvvəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olan cisimlərin qapalı sisteminin tam mexaniki enerjisi, sistemin cisimlərinin istənilən hərəkətlərində sabit qalır:

                                       E_p1 + E_k1 = E_p2 + E_k2

Om qanunu — Elektrik dövrəsindəki naqildə gərginlik, cərəyan şiddəti və müqavimət arasında münasibəti müəyyən edir. Qanun onu kəşf edən Georq Omun şərəfinə Om qanunu adlandırılmışdır.

Om qanunu belədir: :Elektrik dövrəsindəki cərəyan şiddəti həmin hissədəki gərginliklə düz, müqavimətlə tərs mütənasibdir. Başqa sözlə,

${\displaystyle I={U \over R}}$,

burada: I — cərəyan şiddəti (А), U — gərginlik (V), R — müqavimətdir (Om).

İmpulsun saxlanması qanunu : qapalı sistem təşkil edən cisimlərin impulslarının həndəsi (vektorial) cəmi bu cisimlərin istənilən hərəkətlərində və istənilən qarşılıqlı təsirində sabit qalır.

Gey-Lüssak qanunu: verilmiş qaz kütləsinin təzyiqi dəyişmirsə, onun həcminin mütləq temperatura nisbəti sabit qalır:

                                                 V/T=const.

Enerjinin saxlanması qanunu: enerji təbiətdə heçdən yaranmır və itmir; enerjinin miqdarı dəyişməzdir, o yalnız bir şəkildən başqasına keçir.